خروش جویباران بهاری، آوای دلپذیر نسیم صبحگاه تابستان که نوید بخش آسودن از گرمای تفتیده تابستان است، ترنم خش خش برگهای خزان و هارمونی رعب آور تندر و بوران و کولاک زمستان آواهای متنوع موسیقی طبیعتند که با آدمی عجین گشته اند، احساس شور و شعف و لذتی که در دامان متنوع طبیعت به آدمی دست می دهد دلیل واضح و بدیهی بر غریزی بودن موسیقی در وجود انسان است. اما گویا چهچهه پرندگان و نغمه ها و آوازهای طبیعت در امتناع روحیه تجدد طلب و نوگرای آدمی چندان توفیقی نداشته که به مرور زمان انواع سازها و اقسام الحان ها و نوای موسیقیایی پدیدار گشته است. (عشرت ساطعی، 1382 ،ص115).
موسیقی را میتوان نماینده ذوق انسان و از هنرهای نخستین در جهان نامید، موسیقی حتی قبل از آفرینش انسان به صورت صدای ریزش آب، زمزمه پرندگان و حرکت نسیم از لابلای برگ درختان وجود داشته است.
موسیقی گلی است شاداب یا غنچه ای نشکفته البته ناگفته نماند که آن چه امروز بر موسیقی ما اثر گذاشته علف های هرزی است که پیرامون گل موسیقی ما تنیده شده که باید به همت موسیقیدانان و اساتید این رشته از بین برود.
گزاروش آهنگ ساز معروف مجارستانی در کتاب خود به نام روان شناسی موسیقی، روان شناسی و موسیقی را بهم ارتباط داده است، پس از او نیز کتابهای گوناگونی درباره روان شناسی موسیقی، روان شناسی صوت و روان پزشکی موسیقی و موسیقی درمانی نوشته شده است.
از آغاز قرن هجدهم به بعد بویژه برای درمان بعضی از بیماریها از موسیقی استفاده کردند، روانپزشکان عقیده داشتند که موسیقی تحریکاتی در فیزیولوژیکی بدن بوجود می آورد، می تواند تغییراتی هم در حالات روانی ایجاد کند.
موسیقی بر گوش همان اثر را دارد که طرح تزئینی بر چشم موسیقی ارتباط غیر کلامی با انسان “روان بیمار” یا خسته جان است و موجب “بهداشت روان” می گردد.
تاریخچه موسیقی درمانی
افلاطون ، فیلسوف یونانی معتقد بود که صوت به شکل موسیقی یا زمینه آهنگ میتواند تاثیری شفابخش داشته باشد . نخستین بار او در کتاب ( جمهور ) به طبقه بندی تم ها پرداخت . وی مقام ( میکسولیدین ) را حزین ، مقام (دورین و فریژین ) را محرک و مقام ( لیدین) را نشاط آور توصیف کرد . مقالۀ ( تم درمانی ) – رضا جوهری فرد
در یونان باستان نوازندگان میتوانستند از طریق نت واحد یا آهنگ صدای شخص ، از او شناخت بدست آورند و شفاگران
با آهنگ درونی بیمار هماهنگ شده و با نواختن یک نت بر چنگ یا بربط ، بیمار را شفا می دادند .
ارسطو معتقد بود که نوای فلوت احساسات را برمی انگیزد و فشارهای عصبی سرکوب شده را رها می کند .
مصریان باستان صوت را به شکل ماده می شناختند .
فیثاغورث ، ثابت کرده است که ارتباطی قوی میان حواس و موسیقی وجود دارد . و اگر اصوات به شیوه ای مناسب بکار گرفته شود ، کمکی بزرگ به سلامتی خواهد بود . او آهنگهایی می نواخت که با ارتعاشات مثبت آن ، احساسات منفی ، بخصوص اندوه ، غضب ، رقّت ، غرور و عصبانیت را از بین می برد . او قوانین هماهنگ بین صوت و ماده را کشف کرد و آنرا در جدولی به نام ( لامبدوما ماتریکس ) منظم کرد . پزشکی مکمل و درمانهای موازی – شعبانخانی – ص 47 – 50
فارابی دانشمند ایرانی درنیمۀ دوم قرن سوم هجری قمری در رسالۀ (مقالة فی معانی العقل ) به بحث در باره تاثیر درمانی موسیقی بر روح پرداخته است . اطلاعات وی درریاضیات خوب ، در طب متوسط و در موسیقی بسیار خوب بوده است . فرهنگ فارسی معین – جلد ششم
در ژاپن نوع به خصوصی طبل می زنند تا جریان انرژی ( کی ) را در سر تاسر بدن تحریک و متعادل کند .
بومیان استرالیا از نواختن وسیله ای به نام ( دای جریدو ) به همراه قصه گویی استفاده می کردند . وقتی کسی بیمار می شد میگفتند که اشکالی در آواز او پدید آمده وبومیان با این وسیله اشکال او را برطرف می کردند.
طب ( آیورودیک) که سابقۀ چند هزار ساله در هند دارد ، اصوات بدو ی را بکار می گیرد که بر ذهن ، جسم و روح تاثیری عمیق دارد . دردل خواندن کلمات (مانترا) تنفس را آرام می کند . تحقیقات نشان میدهد که چنین اصواتی قدرت جلوگیری از رشد سلولهی سرطانی را داراست .
در افسانه های چینی از نوعی ( ندا سنگ ) یاد شده است . این سنگ از جنس یشم بوده و به هنگام برخورد دو قطعه از آنها ، آوایی خوش شبیه به آهنگ موسیقی به گوش می رسید . چینی ها این طنین را صدای آسمانی و ندای بزرگ طبیعت می نامیدند و برای درمان بیماری و حفظ تعادل از آن استفاده می کردند .
در قبایل بومی آفریقا ،سرخ پوستان امریکا ، انسانهای بدوی استرالیا ، شمن های سیبری ، بومیان اندونزی و..( طبّالی) به تنهایی یا به همراه سازهای دیگر و همراهی گروه سرود خوان ، مراسم شفا انجام می گرفته است.
وضعیت موسیقی درمانی از قرن بیستم به بعد
در امریکا : تکنیک موسیقی درمانی به صورت رسمی در قرن بیستم ، از زمان جنگ جهانی اول برای درمان مصدومین بکار گرفته شد . و بتدریج تکامل یافت . درسال 1944 اولین برنامۀ آموزش موسیقی درمانی در جهان در دانشگاه ایالت میشیگان ودر ایالت کانزاس اجرا شد . در سال 1950 ،انجمن ملی موسیقی درمانی ((NAMT) تاسیس شد . در سال 1971 ، انجمن آمریکایی موسیقی درمانی (AAMT) تاسیس شد . امروزه چند مرکز مهم دیگر از جمله مرکز موسیقی درمانی در سازمان خیریه ( نوردورف – رابینز ) وجود دارند که در سطوح بین المللی فعالیت می کنند
در انگلستان : موسیقی درمانی از سال 1982 از سوی سازمان بهداشت و درمان ملی انگلستان به عنوان تخصصی وابسته به رشته پزشکی تعیین شد و درسال 1999 به عنوان حرفه ای تثبیت شده در انگلستان به رسمیت شناخته شد .
موسیقی درمانی در بیش از50 کشور دیگر به عنوان یک حرفه و تخصص به ثبت رسیده است و فدراسیون جهانی موسیقی درمانی نیز با اهداف معرفی مفهوم کاربرد و رشد ، تکامل و گسترش موسیقی درمانی و در خدمت کانون جهانی سلامت روان بنیان نهاده شده است .
تاکنون نام بیش از 200 موسیقی درمانگر حرفه ای به ثبت رسیده است. بسیاری از آنها درخدمت خدمات درمانی دولتی، آموزش و پرورش و خدمات اجتماعی مشغول به کار هستند و بقیه نیز به طور مستقل کار می کنند .
حضور مراکز موسیقی درمانی در کانون پرورشی کودکان ، مراکز تحصیلات متوسطه و آموزش عالی کاملا جا افتاده است.
انجمن موسیقی درمانگر های حرفه ای ( (APMT) از جمله دیگر سازمان های مفیدی است که ارتباط بیمار را با یک موسیقی درمانگر که در منطقه جغرافیایی او زندگی می کند بر قرار می کند تا بیمار از توجه و مراقبت موسیقی درمانگر برخوردار شود .
در هند : موسیقی هندی که به ( رگاس –Ragas ) مشهور است ، تاثیری عمیق بر روح ، روان ، ذهن و جسم دارد هندیها معتقدند تعدادی از رکاها از قدرت شفابخشی معنوی برخوردارند .
در استرالیا : در سال 1949 توسط سازمان صلیب سرخ این کشور کنسرتی با هدف شفا ترتیب داده شد . و در همان سال انجمن موسیقی درمانی استرالیا ( AMTAA) تاسیس شد .
در آفریقا ، در تانزانیا : موسیقی های کوبه ای (ضربه های طبل ) که در مراسم مخصص در جشنها ، عزاداریها و در درمانگری استفاده می شود ، سابقه ای دیرینه دارد .
در هنگ کنگ : اولین سمینار موسیقی درمانی در سال 2003 برگزار شد .
در ایران : از سال 1377 گروهی متشکل از اساتید و دانشجویان گروه پژوهشی موسیقی درمانی تحت نظارت مرکز پژوهشهای علمی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی تهران فعالیتهای نظام مندی را در این زمینه آغاز نمودند که ماحصل آن، برگزاری اولین و دومین سمینار موسیقی درمانی در سطح ملی و تشکیل جلسات کنفرانس هفتگی، بانک اطلاعاتی، دوره های آموزش نظری و عملی (Work shop ) و انجام تحقیقات بالینی بوده است. در جریان برگزاری دومین سمینار سراسری موسیقی درمانی در خرداد ماه سال 1379، قطعنامه ای قرائت شد که در آن ، لزوم تشکیل انجمنی رسمی که ماهیت حقوقی داشته باشد ، اعلام گردید . این ماده از قطعنامه بر اساس برنامه ای از پیش تعیین شده و بنا به درخواستهای متعدد از جانب مراکز دانشگاهی و دانشجویان گروههای مختلف، و احساس نیاز اعضای گروه شکل گرفت و پیگیری آن پس از یک سال با برقراری جلسات متعدد مقدماتی منجر به ثبت انجمن حاضر گردید . انجمن موسیقی درمانی، چهارمین سمینار موسیقی درمانی را برگزار کرده است .
موسیقی درمانگر کیست؟
انجام و ارائه روش درمانی توسط هر فردی جایز نیست. بلکه آنهایی صلاحیت دارند که در زمینه‌های مختلف موسیقی و شاخه‌های درمانی ، آموزش دیده‌اند موسیقی درمانگرها افرادی متخصص هستند. که با اساس بیماریها ، درمانهای مختلف آنها ، روانشناسی موسیقی و … آشنا هستند و شایستگی فردی و تخصصی لازم را در این زمینه دارا هستند.
موسیقی درمانگرها بصورت خصوصی یا همراه با روانپزشکان و روانشناسان و به عنوان عضوی از گروه مشاورین توانبخشی فعالیت می‌نمایند و در حال حاضر حدود ۵۰۰۰ درمانگر از این نوع، در ایالات متحده آمریکا مشغول به فعالیتند. برای انتخاب درمانگر در این کشور، به افراد توصیه می شود مطمئن شوند که وی حتماً دوره موسیقی درمانی را در کالج یا دانشگاه طی کرده باشد همچنین باید مدارک ثبت شده‌ای از مراکز تأیید کننده موسیقی درمانگرها (MT-BC) یا از مراکز ثبت ملی موسیقی درمانگرها (RMT) یا مراکز تأیید موسیقی درمانگرها (CMT) و یا مراکز پیشرفتهٔ تأیید موسیقی درمانگرها (ACMT) داشته باشد. به هر حال قبل از انتخاب یک موسیقی درمانگر سعی کنید با چند درمانگر صحبت کرده تا بهترین آنها را انتخاب نمایید.
وظیفۀ موسیقی درمانگر چیست؟
از آنجا که بنیاد این درمان بر مبنای آگاهی از این نکته است که ، همۀ افراد در نهاد خود نسبت به موسیقی عکس العمل نشان می دهند و این فطرت علی رغم نقص فیزیکی، ادراکی و احساسی ، در درون افراد باقی می ماند .
موسیقی درمانگر با اشاره به ریتمی که نبض انسان می زند ، ملودی کلام و نیز نوبت گیری در هنگام صحبت کردن و نیز تعامل صوتی بین مادر و جنین ، آواهای موسیقایی را که بنیاد شخصیت انسان می داند ، می یابد .
روبارتز در سال 1998 در صفحه 176 کتاب خود ” موسیقی درمانی برای کودکان… ” این پدیده را به عنوان میراثی موسیقایی و ارکسترراسیونی شرح می دهد که خود تنظیم و خود سازمان یافته است .
از آنجائیکه موسیقی با وجود ما دارای آمیختگی زیادی است ، هنگام تلاش برای آزاد سازی محدودیتها ، مقاومتها و تدافعات موسیقایی اشخاص ، باید به ساختن اجزایی از موسیقی پرداخت که متناسب با ساختار و توانایی جوهر موسیقایی فرد باشد . همزمان باید تلاش کرد که از جنبه های دیگر ادراکی ، فیزیکی ، احساسی و عصبی فرد برای درمان کمک گرفت . طول مدت درمان معمولا با پیشرفت در برآوردن نیازهای ویژه و شرایط محیطی بیمار تطابق دارد موسیقی درمانگر از سازهای پرکاشن یا سازهای مدور [مثل انواع طبل ها، دایره ها، و.. ] و یا از صدای خودش استفاده می کند ، تا پاسخی خلاقانه به اصوات تولید شده توسط بیمارش بدهد و بیمار را برای خلق کردن زبان موسیقی خودش ، تشویق کند . سازها بر اساس اینکه کدام یک برای بیمار ترس آور نخواهند بود ، انتخاب می شوند . آوازهای ساده ، قطعات یا سبک های موسیقی می توانند به عنوان عنصری درمانگر در جلسات درمانی استفاده شوند اما این ها می بایست با انعطاف در هر لحظه و با توجه به اینکه کدام یک از آنها با حالات و نیازهای بالینی و تکاملی بیمار تطابق دارد ، انتخاب گردد . در حقیقت موسیقی به عنوان یک درمان نیازی به درگیر شدن با روش های سنتی یا حتی استفاده از کلمات ندارد . موسیقی درمانگر می تواند به گریه ها ، جیغ ها و حرکات بدن بیمار پاسخ دهد . چرا که تمام این ها دارای ریتم و نوسان هستند و مستعد سازماندهی در روابط و مناسبات موسیقایی می باشند .
روشها و ارکان موسیقی درمانی
در موسیقی درمانی دو روش اساسی وجود دارد: روش فعال و روش غیر فعال ، روش غیر فعال شامل شنیدن موسیقی است که بیماری با گوش دادن و شنیدن موسیقی که در حال نواخته شدن است، مورد درمان قرار می‌گیرد. در این روش بیشترین تأثیر عملکرد در جهت برانگیختن و تأثیر واکنشهای عاطفی و ذهنی است. در حالی که در روش موسیقی درمانی فعال که نواختن ، خواندن و حرکات موزون اساس کار است. واکنشهای مختلف عاطفی ، ذهنی ، جسمی و حرکتی تحریک و برانگیخته میشوند. برنامه‌ها و روشهای موسیقی درمانی متنوع و متناسب با نیاز افراد تنظیم و تدارک دیده میشود. محورهای اصلی برنامه‌های موسیقی درمانی شامل شنیدن موسیقی متناسب و آرام بخش و نواختن موسیقی در گروههای منظم و یا انفرادی خواندن آوازها ، ترانه‌های فردی و یا گروهی میباشد
ارکان موسیقی: درموسیقی سه رکن وجود دارد : 1 – ریتم که ضرباهنگ ونظم است. 2 – ملودی که خود آهنگ ومحتوای آنست . 3 – تم که تاثیر احساسی و شناختی خاص از موسیقی است . تم ها به چند گروه تقسیم میشوند ، تم های آرامساز (از بین برنده استرس) – تم های خلسه ساز – تم های خلق ساز ( غم ، سرخوشی) – تم های جسمانی ساز ( دینامیک وعمل در سطح بدن)و تم های نیرو ساز ( با حرکات ورزشی یا رزمی ) مناسب است این مطلب نیز حائز اهمیت است که تاکید کنیم روی تفاوت بین موسیقی درمانی و تدریس موسیقی. در مضمون و مفاد درمانی، نواختن یک ساز به بیمار آموزش داده نمی شود و مادامیکه او امکان اکتساب مهارتهای موسیقایی در جلسات درمانی را پیدا کند، یادگیری موسیقی یک اثر ثانویه درمان می باشد و نباید آن را هدف اصلی قلمداد کرد . روش های مختلفی برای استفاده از موسیقی درمانی وجود دارند ولی اکثرا” براساس بداهه نوازی می باشند.
شیوه های مختلف استفاده از اصوات و موسیقی در درمان چیست ؟
1– ذکر درمانی یا مانترا که خود به چند روش انجام می شود .از قبیل ،تکرارو کشیدن حروف صدا دار مثل ( ای ی ی ی ..، آ ااا…،اوووو …) یا تکرار حرف صدادار باحروف بی صدا و بی معنی مثل ( اوووم ، آوووم ، هاااام ، سوووو … ) و یا تکرارکلمات و جملات معنا دارو نیروزا مثل : ذکرنامهای خداوند در ادیان مختلف ، وخواندن دعاهایی که در مذاهب مختلف اثر شفا ودرمان دارد . ویا ذکر( هو ) در سنت دراویش شرقی که با حرکت بدن نیز همراه است .
2- شنیدن موسیقی ملایم (در خواب یا در بیداری) 3 – – اجرای موسیقی و نواختن ساز
4 – – تالیف ترانه و موسیقی 5- اجرا یا شنیدن موسیقی همراه با حرکات بدنی
6- – استفاده ا ز امواج فرا صوت در دستگاه های مدرن تشخیص بیماری مثل ( سونوگرافی – اولتراسوند )شکل تغییر یافته دستگاه (سونار ) است که در جنگ جهانی اول برای رد یابی زیر دریاییهای آلمانی توسط کشور انگلستان بکار گرفته می شد .امروزه در صنعت نیز برای آشکار سازی شکافها در فلزات و سایر مواد نیز بکار میرود. http: // darman. kaums.ac.ir
7 – – دندانپزشکان تنها با استفاده از دستگاه ایجاد کننده امواج صوتی ، دندانها را جرمگیری می کنند .
8 – – سایمتیک درمانی (تاثیر انواع موجها وارتعاشات صوتی را بر ماده نشان میدهد .) این اصطلاح حدود سیصد سال قبل توسط ( ارنست چالدنی ) وضع شد .ودر ادامه کار او دکتر (هانس جنی) توانست اثرنتهای موسیقی را که از بلندگو پخش می شد و بر روی شن اشکالی را ایجاد میکرد به صورتی قابل رویت بر پرده منعکس کند . این روش حدود سی سال قبل توسط یک دکتر انگلیسی بنام (پیتر گای منرز ) گسترش یافت . او وسیله ای اختراع کرد که بسامدهایی را که از بافت های مختلف بدن ساطع میشد محاسبه کرد و برای درمان ، دستگاه وی موسیقی مناسب با بسامد اندام آسیب دیده تولیدو پخش می کند. ( ارتعاشات شفابخش ) – آماندا کاکرن
جلسات موسیقی درمانی به چه شکل برگزار می شود؟
چون موسیقی درمانی برای موارد مختلف قابل استفاده بوده و تعداد زیادی از بیماران را در بر‌می‌گیرد، برنامه‌های درمانی و دوره‌های آن برای موارد مختلف، با یکدیگر متفاوت است. اگر شما در مورد یک بیماری یا وضعیت خاصی با یک موسیقی درمانگر مشورت نمایید، وی ابتدا در مورد علائم بیماری و نیازهایتان صحبت خواهد نمود و در عین حال میزان سلامت جسمی، عاطفی و اجتماعی شما مانند تواناییهای ارتباطی و مهارتهای ذهنی شما را مورد ارزیابی قرار خواهد داد. هم خود فرد و هم درمانگر در انتخاب نوع موسیقی برای درمان موردنظر، با توجه به نیازها و سلیقه فرد، موثر خواهند بود. شما می‌توانید موسیقی مورد علاقه‌تان را از موسیقی کلاسیک گرفته تا جاز و … انتخاب نمایید. برای انجام موسیقی درمانی، نیازی به تجربه قبلی یا توانایی موسیقیایی خاص وجود ندارد. گاهی موسیقی درمانی بصورت گروهی انجام می‌گیرد، بدین ترتیب که از شما خواسته میشود تا در یک گروه با بیمارانی که بیماری مشابه شما را دارند، به اجرای موسیقی بپردازید یا بعنوان عضوی از این گروه، به موسیقی گوش داده و آرامش را تجربه کنید. ولی گاهی هم شما باید بصورت انفرادی اشعار وترانه هائی که قبلا در ذهن خود بیاد سپرده اید را برای جمع اجرا کنید. (امینی 1384 )
اگر برای جراحی یا وضع حمل در بیمارستان بستری هستید، موسیقی درمانی میتواند به شکل گوش دادن به موسیقی یا آوازهای دلخواهتان برای کسب آرامش و کاهش درد ناشی از عمل جراحی باشد.
فیزیولوژی موسیقی
یک قطعه موسیقی یا روحیه راخوب ویا غمگین می کند یا انسان را به وجدو آواز و حرکات ریتمیک وا می دارد یا به حالت عمیق از آرامش می برد.صدای موسیقی ممکن است آشفته یا منظم، موزون یا ناموزون، جالب یا خسته کننده، آشنا ویا… باشد.(ساطعی،1382،ص 168)کارشناسان معتقدند که گوش دادن به موسیقی تأثیر شگفت آوری در درمان استرس و اضطرابهای حتی خیلی شدید دارد.
ولی باید به این نکته توجه نمود که تأثیر درمان در افراد مختلف متفاوت است. بسیاری از مردم در این روش به دنبال موسیقی ائی هستند که از آن خوششان بیاید و لذت ببرند نه آن موسیقی که برای آنها مفید است.(ساطعی،1382،ص174) برای استفاده از موسیقی باید آثار هنرمندان اصیل را بفهمیم و تنها برای شور و حال یا تفنن گوش نکنیم.(زاده محمدی،1381)
بخشی از شناخت موسیقی درک حالتهای آن است. شناخت تم های گوناگون، اینکه چه عواطف و توصیف های درونی بوجود می آورند و احساس هایی چون عشق، دوستی، آرامش و شادی چگونه با موسیقی بیان می شوند. (پترز،1380،ص13)
اغلب مردم هنگام شنیدن یک موسیقی، نوعی واکنش اتونومیک(Autonomic Response) را تجربه می‌نمایند. مثلاً هنگام شنیدن یک موسیقی پر تپش ، احساس پر انرژی بودن می‌نمایند و هنگام شنیدن یک قطعه آرام و کلاسیک، احساس آرامش و سبکی دارند. موسیقی درمانی ارتباط متعادلی میان موسیقی و خلق و خو برقرار می‌نماید. مطالعات علمی نیز نشان داده‌اند که موسیقی بر عملکردهای فیزیولوژیک نظیر تنفس و ضربان قلب و فشارخون تأثیر دارد. برای مثال همانطور که میزان هورمون کورتیزول هنگام بروز استرس بالا می رود ، میزان آزادسازی اندورفینها نیز توسط موسیقی افزایش می‌یابد (اندورفینها هورمونهای طبیعی هستند که در بدن انسان موجب نشاط و سرخوشی و کاهش درد می‌گردند).
موسیقی درمانگرها معمولاً از موسیقی برای ایجاد ارتباط استفاده میکنند. بدلیل اینکه موسیقی دارای گوشه‌ها، ضربه‌ها و ملودی است، میتوان آنرا نوعی زبان دانست و از آن برای برقراری ارتباط استفاده نمود. بنابراین میتوان برای بیمارانی که دارای اختلالات ذهنی و جسمی هستند، از موسیقی درمانی استفاده کرد تا بتوانند احساسات خود را بیان کنند.
موسیقی درمانی قادر است به افراد درون‌گرا کمک کند تا به شخصیتی برون‌گرا تبدیل شوند و به بیماران اوتیستیک(درخود مانده) و اسکیزوفرن ( دچارجنون جوانی) هم برای کاهش گوشه‌گیری کمک می‌نماید. موسیقی درمانی برای بیماران مبتلا به سکته مغزی و اختلالات نورولوژیک دیگر نیز میتواند موثر واقع گردد. وقتی اینگونه بیماران به موسیقی‌‌های ریتمیک گوش می دهند، بطورهمزمان حرکات عضلات آنها بیشتر و بهتر می‌گردد. هر چه این حرکات هماهنگ‌تر و موزون‌تر شوند، مهارتهای حرکتی آنها نیز به نوبه خود بهبود خواهد یافت و اگر موسیقی دارای ریتم آرام و دارای کیفیت آرامش بخش باشد، پاسخ آنها نیز رسیدن به آرامش روحی و جسمی خواهد بود.
موسیقی درمانی قادر است افکار و احساسات و تجارب منفی را از بیماران دور نماید.به عنوان مثال درد ناشی از اعمال جراحی و دندانپزشکی و … با موسیقی درمانی کاهش می‌یابد.
حواس وسیلۀ ارتباط آدمی با عالم خارج است .واکنش ما در برابر صوت فقط از طریق گوشهایمان نیست .تمام اندامها و اعضای بدن ما از جمله مو و پوست و کل سیستم انرژی انسان ( هاله – آورا – Aura ) در برابر امواج صوتی محیط واکنش نشان می دهد . یک آزمایش ساده این موضوع را ثابت میکند . در حالیکه با هر وسیلۀ ممکن مانع شنیدن خود میشوید ، در مجاورت صدای طبل های بزرگ قرار بگیرید . گویی بدنهایتان با دیواری از ارتعاش برخورد میکند . دنده ها و جناغ سینه با ضربه های طبل ارتعاش پیدا می کند . گاهی با درک ارتعاش ، مو بر بدنمان راست میشود .
ما حتی قبل از تولد در صوت غوطه ور بوده ایم . جنینی که در رحم مادر قرار دارد در اثر ضربان آهنگین قلب مادر و صدای ملایم دستگاه گوارش و سایر فرایندهای جسمانی او آرامش می یابد . مادران در هنگام بغل کردن نوزادان خود ، می بایست اورا در نیمۀ چب بدن خود قرار دهند تا با شنیدن صدای قلب مادر آرام بگیرد . لالایی خواندن مادر می تواند ضربان نامنظم قلب نوزاد را آرام و منظم کند .
پیام عصبی از گیرنده های حسی ، مانند چشم ، گوش، پوست و … به مرکز عصبی یعنی کورتکس مغز منتقل میشود و فرایند ادراک حسی شکل می گیرد . اصواتی که به مغزما می رسد ، حواس و عواطف را تحریک می کند و با ایجاد انرژی موجب انگیزه و فعالیت می شوند . بطور کلی موسیقی از طریق تحریک تخیل ، تداعی و تهیج عواطف در روحیۀ شنونده اثر می گذارد . مرکز دریافت موسیقی در مغز انسان درست همان نقطه ای است که وظیفۀ یادگیری ، کنترل و ابراز احساسات را بر عهده دارد . دانشمندان دانشگاه دورتموند در نیوهمپشایر میگویند : علت تکرار شدن ناخود اگاه برخی قطعات موسیقی در ذهن انسان ، به ناحیه ای در قشر جلویی مغز بازمی گردد. این قسمت از مغز مسئولیت پردازش صداهای اولیه و ساده ، استدلال و یادآوری خاطرات را بر عهده دارد .
نتایج تاثیرات موسیقی درمانی :
درفاصلۀ زمانی حدود هفت دهه اخیر تعداد تحقیقاتی که در رابطه با اثر صوت و موسیقی درمانی بر انواع بیمارهاصورت گرفته بسیار زیاد است ، وبادرصدهای بالایی میزان تاثیر گذاری روشهای مختلف صوت درمانی و موسیقی درمانی بردرمان یا کاهش علایم ویا کاهش درد ،در انواع بیماریهای زیر قابل قبول بوده است ، بیماریهایی همچون : تصلب شرایین – پارکینسون – آلزایمر – در کودکان مبتلا به اختلالات سیستم عصبی – اختلال حسی مرتبط با استرس – بارداری وتولد وکاهش خطر سقط جنین – درمان سردرد ومیگرن- درمان بعضی امراض پوستی – اختلالات خواب – مرض قند – سرگیجه – ناتوانی های سیستم مغزی و اعصاب – تقویت ماهیچه ها درفلج ها و اختلالات سیستم های حسی حرکتی – سیستم ایمنی بدن و ترشح هورمونها – جبران کاهش انرژی حیاتی – طب اطفال – تمرکز و حافظه – از بین بردن غدد بد خیم – افزایش شهامت ومیل به زندگی – افزایش قدرت خلاقه – تواناییهای حسی معنوی- بهبودعلایم بیماری اسکیزوفرنی مثل انزوای احساسی – در درمان نارسایی های گفتاری و نقص برقراری ارتباط کلامی – در درمان کودکان استثنایی با ایجاد ثبات عاطفی ، کنترل شخصی و انگیزش و…
صوت وتم های موسیقی:
صوت نوعی ارتعاش است . وقتی سیمی را در یکی از آلات موسیقی به صدا در می آورید ، هوای اطراف آن فشرده و سپس منبسط می شود . این کار امواجی صوتی ایجاد می کند که با سرعت سیصد متر در ثانیه فضا را می پیماید . میزان موجی که مرتعش می شود ،( بسامد ) یا ( فرکانس ) نامیده شده و با واحد ( هرتز ) اندازه گیری می شود . محدوده ی شنوایی انسان ( 20 – 20000 ) هرتز است . امواج بالاتر از (20000 ) هرتز را فراصوت می نامند .
اواواسیلیوس (1918) موسیقی را به چهار گروه تقویتی، محرک، آرام بخش و خواب آور تقسیم و برای هر ناراحتی یکی از این گروهها را تجویز می کرد. طبقه بندی دیگری که تاحدودی در بیشتر مجامع و مراکز رواج دارد دو نوع موسیقی محرک و موسیقی آرام بخش ویا موسیقی فعال وغیر فعال است.
دکترزاده محمدی دربرداشتی متنوعتر،تم های موسیقی را با توجه به حالتهای روان شناختی و تأثیر عاطفی آنها در هفت گروه طبقه بندی کرده که شامل گروههای زیر است:
1- آرام بخش 2- فرح بخش 3- حزین 4-هیجانی 5- نیرو بخش 6- شیدایی 7- خواب آور (سبُک ساز)
که در مورد هر کدام توضیح مختصری می دهیم:
1- تم های آرام بخش
ملایم، یکنواخت و ریتم آن آرام است.
در موسیقی ایرانی به لحاظ ساختار فواصل ملودی ها و گردش های غنی و غلیظ عاطفی به ندرت موسیقی با طبیعت آرام شنیده می شود.
2- تم های نیرو بخش
ریتم پرقدرت و ملودی های محرک با احساس مثبت و مطبوع، بیشتر از آن چه روحیه را هیجانی کند انرژی و نیرو می بخشد و احساس توانائی، تسلط و اراده را بوجود می آورد.از این موسیقی می توان در کاهش بی حالی و اندوه و افسردگی استفاده کرد.
3- تم های شیدایی
گردش های ادواری حساسی دارند که لحن شورانگیز آنها هم مستعد سرمستی است و هم در حزن و اندوه سیر می کند. موسیقی مشرق زمین به دلیل داشتن فواصل بسیار کوچک و بسیار بزرگ و هم چنین روحیه ادواری، مستعد چنین حالتی است.با استفاده از وجه شورانگیز موسیقی شیدایی می توان افسردگی، دل مردگی، ناامیدی و یأس درونی را کاست و ایجاد «حال» و اشتیاق و شور و انرژی کرد.
4- تم های حزین
غم انگیز و باشکوه است. اما عادت به آن موجب بدبینی، ناامیدی، لذت از غم انگیزی ، تقویت احساس گناه و افسردگی می شود.در صورت شنیدن مکرر تم های حزین به بدبینی و ناامیدی منجر می شود اما استفاده از آنها در شرایط غم انگیز زندگی لازم و برای تخلیه احساس های گوناگون، بیان شکوه ها و گلایه ها و حتی ندبه و یاری جویی از درگاه یزدان ضروری و آرام بخش است و می توان از آن بهره جست.
5- تم های هیجانی (هیستریکال)
ملودی ریتمیکی است که تحریک پذیری فوری وسطحی را با شور و هیجان بوجود می آورد. این تم ها در فرهنگ ایرانی به عنوان شش و هشت شهرت دارد.
6- تم های فرح بخش
قطعه های ریتمیک با ملودی نسبتاً تند است که سر زندگی و نشاط را به دور از هیجان زندگی و بی تا بی القا می کند و با ثبات و آرامش همراه است. به عبارت دیگر این نشاط ها همان مفهوم واقعی «سرزندگی» است.
7– تم های آرام ساز و خلسه آور
ریتمی سنگین و ملایم همراه با ملودی یکنواخت و انتشار امواج صوتی در فضایی گسترده است. از بستر این تم می توان برای تمرین خواب مغناطیستی، تلقین های روحی و تصور هدایت شده برای تأثیر درونی و هم چنین تمرین روشن بینی و اتصال وحدت به عالم لایتناهی استفاده کرد.
درحال حاضر از این تم های در آرامش روانی و بدنی و تمرکزهای ذهنی استفاده فراوانی می شود و تأثیر بارزی هم دارد. (زاده محمدی،1381،ص155تا166)
حالات موسیقی ایرانی:
در این مورد نکته بسیار مهمی وجود دارد. مایه های موسیقی ایرانی و حالت دستگاههاو نغمه های آن «زمانی» هستند، یعنی تأثیر مطلوب و عمیق آنهاوابسته به زمان و وقت است.
هر مایه ای در وقتی با ارتعاشات درونی و بیرونی بیشترین هماهنگی را پیدا می کند و تأثیر عمیق می گذارد.به همین دلیل از آهنگ هاو قطعه های مایه های حزین، مانند شور و سه گاه اگر به وقت مناسب خود شنیده شوند نشاط انگیز و فرح بخش می باشند. بطور کلی مایه های موسیقی ایرانی عاطفی هستند. تمایل به هر دستگاه و مایه ای نشانه نیاز به ارتعاشهای آن است. همان طور که آدمی اگر به غذایی میل پیدا کند، جسم او عناصر آن غذا را می طلبد اگر تمایل به این دستگاهها و نغمه ها در جمعی شیوع داشته باشد نشان از تأثیرهای جوی و سیاله های سماوی و اثیری توأم با تأثیرهای عمومی-اجتماعی است.
موسیقی،مزاج،طبایع
عنصرالمعالی، کیکاوس بن قابوس وشمگیر(475) در قابوس نامه بطور مفصل به اثر نواختن در طبایع مختلف اشاره دارد. بزرگترین هنر نوازندگی را از آن می داند که متناسب با طبع و حال شنونده بنوازد. بخصوص که براساس چهار طبع مختلف.
رابطه چهار مزاج قدیمی با چهار تیپ شخصیتی همخوان آن به این قرار است:مزاج صفراوی مترادف با علایم سرخوشی و سرزندگی که طبعی فعال، سرزنده و بانشاط است.
مزاج دموی مترادف با علایم روحیه متعادل که خلق و خویی معتدل و آرام است.مراج بلغمی همسان با روحیه شیدایی و ادوار خویی که حال و احوال آن دائم در نوسان است و مزاج سودائی که با نشانه هایی از حساسیت، جدیت و روحیه وسواسی مترادف است.
در مقابل این چهارگروه شخصیت چهار مایه موسیقی ایرانی را که از دانگ یا ترکیب دانگ های بنیادی ایجاد شده هماهنگ یافتند. به این صورت که مایه چهارگاه با علایم سرخوشی (صفرایی)، مایه های ماهور با روحیه معمولی و حالت طبیعی (دموی) ،مایه همایون با علائم سیکلوتمی و ادوار خویی (بلغمی)، و مایه شور با علایم حساس، نکته بین و حزین (سودائی) در ارتباط هستند.
موسیقی ، فصول
در رابطه با موسیقی ایران و ایام و فصول فعلی مطلبی در دست نیست، اما بطور خلاصه دستگاههای ماهور و راست پنجگانه با ماههای( خرداد، مهر، بهمن ) و دستگاه سه گاه نوا، شور و نغمه های آن با ماههای (اردیبهشت، شهریور، دی) و دستگاه چهارگاه با ماههای ( فروردین، مرداد و آذر) دستگاه همایون و نغمه آن اصفهان با ماههای( تیر، آبان و اسفند) بیشترین تناسب و همخوانی و ارتباط احساسی را برقرار می کند و تأثیر عمیق تری بر جا می گذارد. (پترز،1380،ص188)
نتایج تحقیقات دانشمندان :
1- تأثیر موسیقی بر کودکان
نواختن موسیقی بر نوزادان تأثیر دارد . بررسی دانشمندان نشان می دهد که نواختن موسیقی به ویژه موسیقی کلاسیک موتزارت علاوه بر بزرگسالان بر نوزدان و حتی جنین درون شکم مادر نیز تأثیر مثبت دارد . اثر تسکین دهنده آواز و موسیقی با صدای ملایم ، در کودکان بیمار دیده شده است . نتایج یک تحقیق نشان می دهد پخش موسیقی با صدای کم برای کودکان بیمار موجب می شود تا آنان تسکین پیدا کنند .
2- تاثیر موسیقی درمانی بر نوزادان
دکتر گرهات می گوید شکم مادر قادر است اکثر صداها به جز صداهای بسیار بلند مانند شلیک گلوله را ، ضعیف و حتی خفه کند از این رو حضور مادر باردار در یک کنسرت موسیقی نیز خطری برای جنین وی ندارد. این محققان می گویند با بررسی های ما مشخص شد بیشتر صداهائی که به گوش جنین می رسد از بدن مادر است و حتی در یک اتاق ساکت و آرام نیز صدای خود مادر، تنفس وی، حرکاتش و روند هضم غذای او به گوش جنین می رسد و بنابراین محیط شکم برای جنین محیطی پر سر و صدا است. از سوئی میزان صدائی که یک جنین می شنود بسیار کمتر از صدائی است که در کودکی یا بزرگسالان می شنود زیرا گوش های جنین پر از مایع آمنیوتیک است. دکتر گرهارت می گوید صدای مادر صدای غالبی است که به گوش جنین می رسد .
– محققان دانشگاه فلوراید دریافته اند جنین می تواند اصوات با فرکانس و تواتر پائین را بهتر از اصوات با فرکانس بالا بشنود .ازاین رو صداهای بم را بهتر می شوند و همچنین این نظریه به این معنی است که جنین می تواند حروف صدادار را بهتر از حروف بی صدا بشنود و به بخش های آهنگ دار صدا حساس تر است. جنین می تواند صدای طبل را بشنود ولی صدای ویولن را نمی شنود. همچنین مراکز مراقبت از مادر و جنین می توانند از این تحقیق بهره ببرند زیرا بسیاری از این مراکز پر سر و صدا هستند و در چنین محیط هائی نمی توان به خوبی به وضع جنین و مادر پی برد. دانشمندان پیشتر این امر را دریافته اند که جنین قادر است صدای مادر و همچنین موسیقی را از همه تشخیص دهد ولی تاکنون مشخص نبوده است که یک جنین چه چیزهائی را می شوند . تأثیرموسیقی شامل بخش تفکر، خلاقیت و مهارت ها و آموختن آنها می شود. تقویت قدرت شنیداری، تکلم، حافظه ومنطق نوزاد از تأثیرات دیگر موسیقی کلاسیک است.
3- موسیقی ، درد ناشی از تزریق را در کودکان کاهش می دهد
تحقیقات دانشکده مامائی و پرستاری خرم آباد نشان می دهد ، موسیقی درد رگ گیری و تزریق را در کودکان کاهش می دهد. فاطمه ولی زاده، عضو هئیت علمی دانشکده مامائی و پرستاری خرم آباد هدف از این تحقیق را جلوگیری از عوارض سوءترس ناشی از درد در کودکان به هنگام رگ گیری و تزریق عنوان کرد و گفت: ترس از درد باعث همکاری نکردن کودک، واکنش های شدید از جمله گریه و دست و پا زدن هنگام تزریق، افزایش ضربان قلب و فشارخون می شود که با موسیقی درمانی می توان از عوارض و درد ناشی از تزریق در کودک جلوگیری کرد.
4- مشاهدات بالینی :
* دریک مطاله تاثیر موسیقی درمانی بر روی بیماران میگرنی ، 70 درصد آنها اثربالایی در کاهش درد داشته اند . 56درصد افراد در آخر این مطالعه میگرن آنها باز نگشته ، 43 درصد کسانیکه همراه با میگرن شدید، اختلالات بیخوابی هم داشته اند ، توانستند به راحتی بخوابند . 31درصد آنهایی که سابقۀ طولانی میگرن داشته اند ، کاهش حملات میگرنی را تجربه کرده اند .
* در یک گروه زن دیابتی 81درصد کاهش سرگیجه شدید در پایان مطالعه دیده شد .
* کاهش خارش در بیماران مبتلا به داء الصدف ( پسوریازیس – Pesoriasis ) به میزان 89درصد . *در کلیولند دکتر دفوریا لین (Dr. De foria Lain ) پایه گذار موسیقی درمانی در مرکز سرطان بیمارستان دانشگاه ایرلند ، در آزمونی ، برای عده ای از کودکان سرطانی که به دلیل شیمی درمانی ضعیف و رنجور شده و موهای سرشان هم ریخته بود در دوره انتظار ، با اجرای زنده موسیقی و خواندن ترانه های کودکانه ، شادی و نشاط را برای آنها به ارمغان آورد . وبرای گروه شاهد چنین امکانی فراهم نکرد . نمونۀ بزاق هر دو گروه قبل و بعد از شنیدن موسیقی ، گرفته شد آنهایی که بدون شنیدن موسیقی زمان انتظار را طی کردند ، هیچ تغییری دیده نشد ولی در گروهی که با شنیدن موسیقی و شرکت در همخوانی ، زمان انتظار را سپری کردند ، تقویت در سیستم ایمنی دیده شد .
*در یک مطالعه 56درصدبهبودی در وضعیت زنان باردار در پیشگیری از تهدید سقط جنین دیده شد. *در یک بررسی که در فرانسه صورت گرفته ، زنان مبتلا به سرطان سینه ، اگر هر روز چند ساعت آهنگ گوش کنند وبا هم در همخوانی شرکت نمایند ، غده های سینه کوچکتر میشود .
* در همایش بین المللی سازمان بهداشت جهانی ، اثر موسیقی درمانی بر استرس و کاهش اضطراب بررسی شد . و تاثیر 4 تا 8 دقیقه گوش کردن به موسیقی در هر روز ، موثرتر از دارو بوده است .
*در دهۀ 1980 دکتر ( مانفرد کلاینز =Dr. Manfred Clynes ) پروفسور هنرستان موسیقی ( نیوساوت ولز استرالیا ) ، کشف کرد که احساسات با ساختار ملودیهایی ویژه همخوان است . هر احساسی شکلی بخصوص دارد که به کمک گرافیک کامپیوتری میتوان آنرا رسم کرد . بعنوان نمونه ، عشق ، تصویری عمیق و ملایم ایجاد میکند . در حالیکه لذت ،پرشهایی دارد که به سمت بالا میرود و دوباره به سمت پایین می آید . او معیار چرخشی احساسات را که شامل خشم ، اندوه ، عشق ، لذت جسمانی ، نشاط و تکریم است شرح داد و اظهار داشت که هر یک از این احساسات یک حیطۀ ابرازی از ( 8/4 ) ثانیه خشم تا (8/9) ثانیه برای تکریم است . ارتعاشات شفا بخش – آماندا کاکرن و …ص 65- 66
* تاثیر صوت بر اعمال سلولها در تحقیقات مختلفی بر روی گیاهان ، جانوران و انسانها بررسی شده است . در تحقیقی ، قناریهایی که از شنیدن صدای آواز دیگر قناریها محروم میشوند ، رشد مغزیشان کند می شود . به عبارت دیگر ، رشدسلولهای مغزی پرندگان به واسطۀ آوازی که برای یکدیگر می خوانند ، تامین می شود .
* آواز پرندگان بر سلامت و رشد گیاهان نیز اثر دارد. در طی 15 سال محققان کانادایی ، تولید محصولات کشاورزی را با استفاده از اصوات طبیعی بالا بردند . آنها صدای پرندگانی همچون گنجشک ،چکاوک و پرستو را از بلندگو برای گیاهان در حال رشد ،پخش می کنند. این اصوات روزنه های سطح برگ را باز میکند و باعث می شود گیاه مواد غذایی بیشتری جذب کند و گردش غذایی را در گیاه تا هفت درصد بالا می برد . این روش را ( سونیک بلوم – Sonic Bloom ) گویند . ارتعاشات شفا بخش – آماندا کاکرن و …ص 51
*همبستگی بین خلق افراد و نوع موسیقی
پین (1967) دریافت که افراد با خلق ثابت، موسیقی کلاسیک را نسبت به انواع دیگر موسیقی مانند پاپ و جاز ترجیع می دهند و افراد با خلق بیمار و روان نژند به موسیقی رمانتیک که جنبه احساسی آن بیشتر است علاقه بیشتری نشان می دهند.(زاده محمدی1381،ص131)
نتیجه
بطور کلی تأثیر شنیداری موسیقی از راه کاهش هورمون های استرس و افزایش خیال و احساس مثبت و جلب توجه و افزایش ایمنی بدن است. اما محور اکثر تنظیم ها و تصنیف های ایرانی حال و هوای حزین و شیدایی دارد. هرچه اطلاعات و عادت شنوایی شنونده به مایه ها و موسیقی ایرانی بیشتر باشد و موسیقی با حال او همخوان تر باشد، تأثیر آرام بخش و تخلیه های هیجانی آن برای کاهش هورمون استرس موثرتر خواهد بود. از طرف دیگر موسیقی محرک و تصنیف های پرشور موسیقی ایرانی با تم های شیدایی نیز می تواند در مواردی افسردگی را کاهش و تحرک و نیروی درمانی بدن را در برابر بیماری های جسمی افزایش دهد. (پترز،1380،ص191)
امواج مغزی انسان :
در انسان نیز گوش دادن به آهنگی یا به یک صوت با بسامد معین ، ممکن است میزان ارتعاش امواج مغزی را تندتر یا کندتر کند .با استفاده از دستگاه الکترو انسفالو گرام، امواج مغزی انسان در 4 گروه طبقه بندی شده است:
1- امواج بتا ، که بالاترین بسامد است افکار فعال را ترسیم میکند . (14 تا 21 ) دور در ثانیه
2- امواج آلفا ، کندتر از بتا است (14 – 7) که با قرار گرفتن درحالت مراقبه و تن آرامی( Relaxation ) ایجاد میشود.
3- امواج تتا ، (7 – 4 )مربوط به روشن بینی خلق است و ممکن است وقتی درخواب میرویم به سراغمان بیاید .
4 – امواج دلتا ، (تا 4) که کندترین امواج است .
اعتقاد بر این است که پر کردن مغز با بسامدهایی از نوع امواج آلفا و تتا ممکن است منجر به روشن بینی خلاق شود . بعضی از بسامدهای بالا همچون مسکن های طبیعی عمل میکنند. بسامد هایی در محدوده 2000 هرتز قادرند در مغز آندروفین تولیدکنندکه موجب احساس شعف میشود واحساس درد را کاهش میدهد. بسامد های بالایی که از دلفین ها ساطع می شود ، ممکن است تاثیر عمیقی را که تماس با این موجودات بر شفا و آرامش انسان می گذارد ، توضیح دهد . مبحث شنا کردن با دلفین ها یا بودن در کنار آنها امروزه از از شاخه های طب مکمل ، بنام دلفین درمانی است .
احتیاط لازم:
قرار گرفتن در معرض صداهای بلند و ناهماهنگ نه تنها به حساسیت شنوایی ما آسیب میرساند ، بلکه بالاترین منبع ایجاد تنش و فشارهای عصبی است . آلودگی صدا ، و موسیقی های تنش افزا یا غمناک ، باعث برآشفتگی و عصبانیت و افسردگی است . ممکن است ضربان قلب را تغییر دهد و بدن را در برابر بیماریهای دیگر نیز آسیب پذیر می کند . از دیگر آلوده کننده های جسم ما، الکتریسیته های مصنوعی ، انرژی های الکترو مغناطیسی ، آب و غذای آلوده ، احساسات منفی و.. میباشد .
موسیقی درمانی برای تمام افراد مناسب نیست. برخی از افراد ممکن است با این نوع درمان احساس اضطراب و برافروختگی بیشتری نمایند و بعضی هم ممکن است اصلاً به این درمانها پاسخ ندهند (بعضی از افراد مسن وسالخورده). اگر شما یک نشانه یا علامت خاصی دارید و تمایل دارید که با موسیقی درمانی معالجه شوید، ابتدا با پزشک خود مشورت نمائید تا وجود هرگونه مشکل پزشکی زمینه‌ای خطرناک و جدی را در شما رد نماید.
